حلالی های شیمیایی
Chemical solvents

حلال های شیمیایی به موادی گفته میشود که مواد و املاح دیگر را در خود حل میکنند که حاصل این انحلال را محلول گویند .

حلال ها میتوانند مایع جامد و گاز و حتی یک مایع فوق بحرانی باشند که البته در بیشتر مواقع به صورت مایع هستند و درصد بیشتری از حل شونده در محلول تشکیل شده را دارا میباشند.

میزان انحلال املاح در حلال ها میتواند وابسته به فاکتور ها و عوامل گوناگونی باشد که مهمترین آنها دماست و انحلال یک ماده با دما رابطه ی مستقیم دارد .

کاربرد های حلال های شیمیایی :

حلال های شیمیایی دارای کاربرد های بسیاری میباشند به عنوان مثال حلال های آلی در تمییز کردن خشک (مانند تترا کلر اتیلن )به عنوان رقیق کنندهی رنگ (مانند تولوئن و تورپتین )به عنوان حلال لاک های ناخن و حلال چسب( مانند استون و متیل استات و اتیل استات) درمحلول های پاک کننده (مانند هگزان) در مواد شوینده ( مانند مرکبات ترپن ها ) در عطر ها (مانند اتانول ) کاربرد دارند .

متداول ترین حلال که دارای کاربرد وسیعی است و حل کننده ای بسیاری از مولکول های قطبی و کوالانسی میباشد همان آب است که به محلول های آنها محلول آبی گفته میشود.تمام پروتئین داخل سلول ها و بسیاری دیگر از مواد یونی داخل بدن ما همگی حلال در آب هستند. حلال ها کاربرد های وسیعی در صنایع شیمیایی دارویی نفت و گاز و ترکیبات شیمیایی و فرآیند های تصفیه دارند.

حلالی های استاندارد
Standard solvents

وایت اسپریت ها ( White Spirit) یا اسپریت های معدنی (mineral Spirit) مخلوطی از هیدروکربن های (۷کربنه الی ۱۲کربنه ) پارافینی و اروماتیکی با دامنه تقطیر ۲۰۰-۱۴۲ درجه سلسیوس و نقطه جوش ۱۰۵الی ۲۰۵ درجه سانتی گراد هستن که حلال ۴۰۲ جزئی از این ترکیبات هستند.

از این ترکیب بعنوان سنگ معدنی ترپنتین(Terpentine) ، حلال نفتالین(نفت) یا به طور کلی بعنوان تینر رنگ مورد استفاده قرار میگیرد. این حلال ها مایعاتی شفاف به رنگ آب و دارای بوی ملایم بوده و از لحاظ شیمیایی پایدارند و خوردگی ایجاد نمیکنند.از حلال ۴۰۲ بعنوان یک حلال استخراج ، حلال تمیز کننده ، چربی زدا و حلال آئروسل ها ، رنگ ها ، لاک ها و محصولات آسفالت استفاده میشود.

مهم ترین و اصلی ترین کاربرد حلال ۴۰۲ در رنگ ها و لاک ها است و یکی از رایج ترین حلال ها در صنعت رنگ میباشد. بعنوان حلال در تینرهای رنگ و لاک الکل(۶۰ درصد کل مصرف این ماده در اروپا مربوط به رنگ ،لاک و فرنج ناخن میشود)

  • بعنوان حلال خشک کن رنگ ها
  • بعنوان حلال در چاپ پارچه
  • بعنوان حلال چربی گیر از سطوح فلزات
  • بعنوان حلال واکس های مخصوص اثاثیه منزل، مبلمان،کف پوش ها و همچنین واکس کفش
  • بعنوان حلال خشک شویی
  • در دستگاه برشکاری الماس نقش دارد و به همین دلیل به Diamond turning معروف است.
  • برای حذف گاز اسیدی در تصفیه گاز مورد استفاده است و در جریان گاز شیرین و غیر شیرین موثر است

طبقه بندی حلال های شیمیایی
Chemical solvent classification

قطبی و غیر قطبی :

حلال ها به طور کلی بسته به میزان قطبیت آنها که به طور نسبی از طریق ثابت دی الکتریک آنها سنجیده میشود به دو دسته ی قطبی و غیر قطبی تقسیم میشوند( البته به جزموارد خاص مانند محلول های فلزی که در دمای اتاق مایع هستند و همچنین محلول های جیوه (Hg)که به اصطلاح به آنها آمالگام گفته میشود) .

آب به عنوان یک حلال قطبی با ثابت دی الکتریک 88 (در صفر درجه سانتی گراد ) نشان داده میشود. طبق این دسته بندی حلال هایی که دارای ثابت دی الکتریک زیر 15 هستند غیر قطبی به حساب می آیند.به طور کلی ثابت دی الکتریک یک حلال توانایی حلال در کاهش بار داخلی موثر مواد حل شونده را نشان میدهد .

ثابت دی الکتریک میتواند معیار خوبی برای پیشبینی توانایی یک حلال در حل کردن املاح یونی در خود باشد.

معیار های دیگر قطبیت در تشخیص قطبیت حلال های شیمیایی :

ازانجایی که حلال ها کاربرد های فراوانی در واکنش های شیمیایی و مشاهدی پدیده های شیمیایی و بیولوژیکی دارند فقط به ثابت دی الکتریک برای معیار قطبیت حلال ها نمیتوان اکتفا کرد.

Grunwald_Winstein_mY :
مقیاسی است برای قطبیت حلال که قطبیت را از تاثیر حلال بر افزایش بار مثبت یک ماده درطی یک واکنش شیمیایی اندازه گیری میکند.

حلال Kosower’s Z :
قطبیت حلال را از طریق میزان تاثیر حلال بر حداکثر میزان جذب اشعه ماوراء بنفش نمک ( معمولا نمک پیریدینیوم یدید ) اندازه گیری میکند.

Reichardt’s dye :
(رنگ ریچارد)یک رنگ solvatochromic که در برابر قطبیت باعث تغییر رنگ محلول میشود ومقیاسی از مقادیر ET(30) که همان تفاوت انرژی حالت پایه وکم ترین حالت برانگیخته را برحسب kcal/mol و 30 رنگ را مشخص میکند .

قطبیت و قطبش پذیری و پیوند هیدروژنی یک حلال عواملی است که نشان میدهد هر حلال قابلیت انحلال چه نوع املاح و موادی را در خود دارد.این عوامل نشان میدهند که حلال های قطبی ترکیبات قطبی را به بهترین شکل حل میکنند و حلال های غیر قطبی ترکیبات غیر قطبی را و طبق یک قاعده کلی میتوان میگفت “همانند همانند را در خود حل میکند”.

ترکیبات قطبی مانند قند ها (به طور مثال ساکاروز) و ترکیبات یونی (مانند نمک خوراکی)در حلال های قطبی مانند آب به خوبی حل میشوند در صورتی که ترکیبات غیر قطبی مانند موم ها و یا روغن ها فقط در حلال های بسیار ناقطبی حل میشوند.

حلال هایی پروتیک و آپروتیک:
حلال های با ثابت دی الکتریک بالای 15 که حلال های قطبی به حساب می ایند به دودسته ی حلال های پروتیک و آپروتیک تقسیم میشوند.

حلال های پروتیک:
به حلال های شیمیایی که توانایی تشکیل پیوند هیدروژنی دارند یعنی دارای یکی از اتم های اکسیژن نیتروژن فلوئور متصل به هیدروژن در ساختار مولکولی خود هستند حلال های پروتیک گویند.

حلال های شیمیایی

حلال های شیمیایی آپروتیک:
به حلال هایی که برعکس حلال های پروتیک توانایی تشکیل پیوند هیدروژنی ندارند حلال های آپروتیک گویند.

حلال های آلی و معدنی:
یکی از دسته بندی های جامع حلال ها آن هارا به دو دسته ی کربن دار و غیر کربنی یا همان آلی و معدنی تقسیم میکند.

حلال های آلی :
حلال های که در ساختار خود دارای کربن و اسکلت های کربنی است را حلال های آلی گویند که خود به چندین دسته به عنوان هیدروکربن های آلیفاتیک هیدروکربن های آروماتیک هیدروکربن های حلقوی هیدروکربن های معطر هیدرو کربن های هالوژنه و “کتون ها اتر ها الکل ها آلدهید ها و آمین ها که به آنها حلال های اکسیژنی نیز گفته میشود “طبقه بندی میشود که خواص مربوطه به تمام این حلال ها به آسانی در متون استاندارد شیمی آلی و همچنین در CRC HANDBOOK OF CHEMISTRY AND PHYSICS .

آلیفاتیک ها :
به هیدرو کربن هایی که ساده ترین ساختار های متشکل از اسکلت های کربنی بدون حلقه های آروماتیک و بنزنی را دارا میباشند آلیفاتیک گویند مانند آلکانها آلکن ها آلکین ها .

نمونه ای از هیدروکربن های آلیفاتیک(اتیلن)
هیدرو کربن های آروماتیک:
به هیدروکربن هایی که در ساختار خود دارای حلقه بنزن و یا دیگر حلقه های پایدارکه دارای الکترون های نامستقر و حالت های رزونانسی هستند هیدرو کربن های آروماتیک گفته میشود مانند بنزن (C6H6)که ساده ترین و کوچکترین عضو خانواده ی هیدروکربن های آروماتیک است و کاربرد های فراوانی در صنایع تایر و چسب و رزین و ساخت رنگ و ….. دارد.

هیدروکربن های آروماتیک

هیدروکربن های حلقوی :
در ساختار خود دارای حلقه های کربنی میباشند اما برخلاف آروماتیک ها این ترکیبات سیر شده هستند و دارای ساختار رزونانسی و یا الکترون نامستقر نیستند مانند سیکلو هگزان(C6H12)که مایعی روغنی شکل و بی رنگ است و کاربرد های فراوانی در رزین های طبیعی و سنتزی و واکس ها و…. دارد.

حلال های اکسیژنی:
هیدروکربن هایی که در ساختار کربنی خود دارای اتم اکسیژن هستند مانند اتر ها الکل ها آلدهید ها کتون ها استرها و….حلال های اکسیژنی گفته میشود مانند اتانول (C2H5OH)که مایعی بی رنگ و قابل اشتعال است و کاربرد های وسیعی در صنایع ضدیخ سازی و عطر و ادکلن و……دارد.

نمونه ای از حلال های اکسیژنی(اتانول)

هیدروکربن های هالوژنه :
Halogenated hydrocarbons

به هیدروکربن هایی که در ساختار خود دارای اتم های نافلز گروه هالوژن ها (فلوئور کلر برم و ید )باشند هیدروکربن های هالوژنه گفته میشود مانند کلروفروم(CHcl3)که در صنایع یخچال سازی و در گذشته برای بیهوش کردن کاربرد های بسیاری داشته است .

هیدروکربن هالوژنه(2-برمو پنتان)

حلال های معدنی :
Mineral solvents

به حلال های شیمیایی که در ساختار خود اسکلت های کربنی مانند حلال های آلی ندارند حلال های معدنی گفته میشود و کاربرد آنها در مواقعی است که در یک آزمایش که نیاز به حلال غیرآلی دارد از حلال جهانی یعنی آب نیز نمیتوان استفاده کرد .

” آمونیاک ” سولفوریل کلرید ” گوگرد تری اکسید ” فسفریل کلرید ” دی نیتروژن تترا اکسید ” برم پنتا فلوئورید ” هیدروفلوئوریک اسید ” سولفوریک اسید ” نمونه هایی از حلال های معدنی به حساب می آیند.